Duurzame keuzes maken met de MKI-waarde

Een gemeente heeft veel invloed op de verduurzaming van de openbare verlichting. Niet alleen als het gaat om verminderen van energieverbruik door verledden, maar ook wat betreft het materiaalgebruik. Een instrument hiervoor is de milieukostenindicator (MKI) die kan worden toegepast als afwegingskader in ontwerp en aanbesteding van de openbare verlichting.

De MKI toont de milieu-impact van een product of ontwerp. De MKI-waarde is vergelijkbaar met een CO2-footprint maar bevat meer milieueffecten. Al deze effecten worden uitgedrukt in een monetaire eenheid en zijn daardoor op te tellen tot één waarde, uitgedrukt in Euro’s. Wanneer u wilt vergelijken welk materiaal de minste impact heeft op het milieu is een MKI-berekening handig. De MKI-berekening maakt de milieu-impact concreet en vergelijkbaar. De MKI wordt berekend met een Levenscyclusanalyse (LCA) en betreft de productie, gebruik, onderhoud en einde levensduur van een product.

De MKI wordt al veel gebruikt in de asfalt- en betonsector en is in opkomst voor andere sectoren. In de verlichtingssector wordt de MKI nog niet veel toegepast, maar er zijn al wel MKI-waarden berekend van verschillende armaturen, door EcoChain en Licht en Donker Advies (zie de Handreiking Armaturen & MKI, oktober 2019). Ook zijn MKI-waarden van lichtmasten beschikbaar in de Nationale Milieudatabase en het programma DuboCalc.

MKI voor inzicht in milieu-impact
Gemeenten kunnen de MKI-waarde en methodiek gebruiken om inzicht te krijgen in de milieu-impact van verschillende armaturen en masten en deze met elkaar te vergelijken. Daarvoor zal de gemeente de MKI-waarden kunnen opvragen bij leveranciers. Veel leveranciers hebben nog geen LCA uitgevoerd, maar zullen daartoe gestimuleerd worden als hun opdrachtgevers erom vragen. Daarbij kunnen leveranciers ervoor kiezen om hun product te laten opnemen in de Nationale Milieudatabase, zodat deze in rekentools zichtbaar wordt voor klanten. Veelgebruikte rekentools zijn DuboCalc, EcoChain en Simapro.

MKI bij aanbesteding

Als er voldoende data voor armaturen en lichtmasten beschikbaar is, kan de MKI ook worden uitgevraagd in aanbestedingen. Dan kan deze in een eis of gunningcriterium worden opgenomen. Bij een eis wordt een maximum MKI gehanteerd, waar de aanbieder onder moet blijven. Bij een gunningcriterium worden aanbieders beloond met een fictieve korting op de aanbiedingsprijs als zij een product met een lagere MKI aanbieden: hoe lager, hoe meer fictieve korting.

LED-rekentool niet bedoeld voor MKI bepalen bij aanbesteding
In de LED-rekentool van VNG zijn niet de MKI-waarden opgenomen, maar alleen de CO2-footprint. De reden hiervoor is dat het energieverbruik ook in CO2 wordt berekend. Op deze wijze kan de CO2-footprint van het product opgeteld worden bij het energieverbruik cq. de energiebesparing. De rekentool is goed geschikt om voorafgaand aan besluitvorming over LED-strategie verschillende scenario’s te vergelijken op kosten en effecten. Vervolgens kan bij een concrete aanbesteding de hiervoor beschreven MKI-methodiek worden toegepast met de daarbij behorende rekentools.

De relatie tussen de MKI en circulariteit van openbare verlichting is toegelicht in de Best Practice Circulaire verlichting.

Meer lezen
Handreiking Armaturen & MKI, EcoChain en Licht en Donker Advies, oktober 2019. Handreiking Inkopen met de Milieukostenindicator, Pianoo, december 2019.

Hoe gemeente Zoetermeer de verledding aanpakt

De Gemeente Zoetermeer is in 2014 begonnen met de vervanging van de openbare verlichting door led, met de ambitie om in 2025 volledig led-verlicht te zijn. Het doel van de verledding is energiebesparing en CO2-reductie. Tot nu toe (maart 2020) is de gemeente erin geslaagd om 60% van het in totaal 30.000 lichtpunten tellende areaal te verledden. Hiermee ligt de gemeente goed op schema om haar doelstellingen te behalen. Wat zijn de afwegingen die de gemeente heeft gemaakt? Hoe hebben zij deze transitie gerealiseerd? En wat zijn de resultaten? We spraken Eric Pronk, beheerder Openbare Verlichting van de gemeente Zoetermeer, om antwoorden te krijgen op deze vragen.

Met retrofit goede armaturen behouden
Het vervangen van conventionele armaturen door led armaturen in de openbare verlichting is relatief eenvoudig. Echter, veel armaturen in de gemeente Zoetermeer konden nog zo’n 10 tot 15 jaar mee. Het vervangen van alle armaturen zou kapitaalvernietiging zijn, want dan worden veel materialen vroegtijdig weggegooid. Kostentechnisch is dit ongunstig en bovendien is dit beleidsmatig slecht te onderbouwen. Daarom heeft de gemeente besloten om retrofit units toe te passen in armaturen die nog een lange levensduur hebben. Armaturen die richting het einde van hun levensduur zijn gekomen worden volledig vervangen door een led-armatuur.

Verledding in 10 jaar
De gemeente heeft gekozen voor verledding gespreid over een langere periode, om piekmomenten te voorkomen en investeringskosten van jaar tot jaar zo gelijk mogelijk te houden. Er is begonnen bij de verlichting die de meeste energie verbruikt omdat hier de meeste energiebesparing te behalen viel. De grote wegen zijn eerst verled, vervolgens de grote verbindingswegen, kleine verbindingswegen en hierna de woonwijken. In de fasering is rekening gehouden met logische momenten om werkzaamheden in de openbare ruimte te koppelen.

40% energiebesparing
De verledding van 60% van het areaal heeft direct impact gehad op de energierekening van de gemeente. Het heeft tot nu toe geleid tot 40% energiebesparing en CO2-reductie ten opzichte van 2014. De gemeente Zoetermeer investeert de kostenbesparing direct in de verdere verledding van haar areaal.

Samenwerking met leveranciers
De volgende stap is verdere verduurzaming van de openbare verlichting. De gemeente vraagt bij verschillende leveranciers naar de milieu-impact (of MKI – milieu kosten indicator) van de armaturen, om deze met elkaar te kunnen vergelijken. De gemeente werkt hierbij ook samen met leveranciers aan de ontwikkeling van duurzame armaturen en masten. Verder onderneemt ze stappen om middels de ZHAGA-connector multifunctionele lichtpunten te realiseren.

100% verledding in zicht
In de aanpak van verledding van de openbare verlichting van gemeente Zoetermeer is dus leidend: de potentie voor energiebesparing, koppelen van vervangingsmomenten en spreiding van de kosten. Door slim de opgave van de vervanging te overwegen heeft de gemeente quick-wins gerealiseerd door eerst de grootverbruikers aan te pakken en daarna gefaseerd een plan te formuleren voor de rest van het areaal. De kostenbesparing op energie is fors en de gemeente ligt goed op koers om in 2025 de gehele openbare verlichting verled te hebben.

Strategieën voor circulaire openbare verlichting

Onze huidige economie verbruikt grote hoeveelheden grondstoffen die na toepassing meestal worden weggegooid. Dat moet veranderen. Grondstoffen zijn eindig en door van producten afval te maken verliezen ze hun waarde. Dat gaat uiteindelijk ten koste van zowel onze welvaart als ons welzijn.

Daarom werken we in Nederland toe naar een circulaire economie in 2050. In 2030 moet de Nederlandse overheid voor 50% circulair zijn. Dat lijkt iets voor de lange termijn, maar om dit doel te halen, is juist nú actie nodig.

Het vertalen van circulaire ambities naar beleid en maatregelen in projecten kan met behulp van de R-principes. Aan de hand van de R-principes zijn in onderstaande tabel tien strategieën weergegeven om circulaire verlichting te bewerkstelligen. Hierbij heeft de eerste strategie, R0 Weigeren, de grootste positieve impact op het systeem en is R9 Terugwinnen het meest ongunstige scenario.

De verledding van de openbare verlichting zorgt voor een belangrijke verduurzaming, namelijk een forse besparing in het energieverbruik. Doordat led-lampen een langere levensduur hebben is er ook een besparing op materiaal en vervoersbewegingen voor de vervanging.

Tips voor circulaire verlichting
Door bij de vervanging met behulp van onderstaande strategieën ook bewuste keuzes te maken in de materialen voor de lampen, armaturen en masten, wordt gewerkt aan een meer circulaire openbare verlichting. Enkele tips:

• Bedenk eerst of er wel licht nodig is.
• Kies bij armaturen die nog goed zijn voor een retrofit oplossing.
• Kies voor zuinige led-lampen en modules met een beperkte materiaalimpact en daarmee een kleine CO2-footprint.
• Kies modulaire armaturen waarbij de lamp eenvoudig vervangen kan worden zodat het armatuur een langere levensduur heeft.
• Werk samen met leveranciers aan circulaire producten en processen.

MKI maatstaf voor milieu-impact
Uiteindelijk zorgt circulaire verlichting voor een lagere milieu-impact in de openbare verlichting en voor CO2-reductie. De Milieukostenindicator (MKI) brengt alle milieueffecten in de gehele keten samen. Deze MKI kunnen gemeenten inzetten in een aanbesteding om milieueffecten mee te wegen in de beoordeling. Hoe deze milieu-impact berekend en toegepast kan worden is toegelicht in de Best Practice ‘Duurzame keuzes maken met de MKI-waarde’.

Meer lezen
Leidraad Circulariteit Openbare Verlichting, Stichting Openbare Verlichting Nederland (OVLNL), 2017.

I. Slimmer maken & Gebruiken	R0 Weigeren	Het meest duurzaam is het niet toepassen van verlichting. Is licht op deze plaats echt nodig?	Een deel van de verlichting uit zetten. Statisch of dynamisch dimmen.
	R1 Anders denken	Meerdere functies koppelen aan verlichting. Andere verdienmodellen.	Andere functies: smart verlichting en 5g. Verdienmodel ‘licht als een service’.
	R2 Verminderen	Efficiënter ontwerp van producten voor minder materiaalgebruik. Ontwerpen voor hergebruik, onderhoud minimaliseren.	Armaturen met lichte materialen, lange levensduur, lage milieu-impact (MKI) en modulair.
II. Levensduur verlengen	R3 Hergebruiken	Hergebruiken van kwalitatief goede producten in dezelfde functie.	Masten opknappen en hergebruiken.
	R4 Repareren	Goed onderhouden en repareren van armaturen en masten voordat je gaat vervangen.	Armaturen regelmatig schoonmaken.
	R5 Renoveren	Volledig opknappen van armaturen en masten wanneer ze verouderd zijn.	Retrofit vervangen om bestaande armatuur te behouden.
	R6 Opnieuw maken	Onderdelen van afgedankte producten hergebruiken in een nieuw product met dezelfde functie.	Masten produceren met hergebruikte onderdelen.
	R7 Herbestemmen	Onderdelen van afgedankte producten hergebruiken in een nieuw product met een andere functie.	Masten hergebruiken in een andere functie.
III. Materialen nuttig gebruiken	R8 Recyclen	Materialen scheiden en verwerken tot nieuwe grondstoffen.	Armaturen goed scheiden en materialen recyclen.
	R9 Terugwinnen	Verbranden van afvalmaterialen voor energieterugwinning.	Alleen als de andere R-strategieën niet mogelijk zijn.